“Een enorme shock”, zegt Tweede Kamerlid Boswijk. “Een aardverschuiving van formaat, een buitengewoon bittere pil”, zegt CDA-leider Hoekstra. “We zagen al wel dat het geen gemakkelijke wedstrijd was”, aldus de Overijsselse lijsttrekker Rick Brink. Het CDA zat al langer in zwaar weer. Maar de nu voorspelde monsterwinst van de BBB en het voorspelde verlies voor de christendemocraten in veel provincies hakt er hard in. Jarenlang bestuurde het CDA in veel provincies mee, daar lijkt nu een einde aan te komen. Of toch niet? “Dat hoeft niet per se”, zegt de Groningse lijsttrekker De Wit. In het provinciehuis heeft De Wit met vijftien partijgenoten tot diep in de nacht de uitslagenavond gevolgd. De hele campagne was hij vol goede moed, nu komt de “harde dreun” toch wel even aan. Maar uiteindelijk, zegt hij, heeft het CDA “echt wel een goed verhaal”. Het stuk ‘Voor heel Nederland’ waar de partij met plannen komt om de ongelijkheid te bestrijden is misschien “te laat ingezet”, erkent hij. Maar hij gaat niet “bij de pakken neerzitten”. Of het nu in het bestuur of in de oppositie is, om problemen op te lossen hebben provincies nog steeds “een middenpartij als het CDA nodig”, denkt hij. De Wit is het met Kamerlid Boswijk eens dat de “nieuw ingezette koers er eentje van de lange adem is.” En ook met Hoekstra, die zegt dat het CDA het vertrouwen “straat voor straat terug moet terugwinnen”. Voor oud CDA-fractievoorzitter Musters uit Deurne is dat een gepasseerd station. Twaalf jaar was-ie raadslid, drie maanden geleden stapte hij uit de partij, de voltallige fractie met hem. “Deze nederlaag was onvermijdelijk”, zegt Musters. Bij de campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen in 2021 laat de Deurnse afdeling de CDA-vlaggen en folders al in de kast liggen om als “lokaal CDA” campagne te voeren. Musters ziet, na het vertrek van Omtzigt, veel leden vertrekken. Bij de fractie worden de twijfels – na incidenten rond de lijsttrekkersverkiezing, de omgang met de toeslagenaffaire en de koers rondom stikstof – ook steeds groter. In 2022 vindt de fractie de CDA-koers steeds moeilijker uit te leggen. Tot drie keer toe bezoekt CDA-voorzitter Huibers de weifelende fractie om van gedachten te wisselen. Musters ziet dat de partijtop wel luistert, maar niets met de twijfels doet. Op het congres begin november komt bij Musters het gevoel dat het “niet meer goed zal komen.” “De landelijke kopstukken werden op het podium gehesen, en wij als leden moesten klappen, ja, voor wat? Ik ben niet uitgekeken op de waardes van de partij, maar merkte keer op keer dat de top niets met die waardes deed.” Musters zegt dat ze “anderhalf jaar lang tevergeefs alles hebben gedaan om de partij van onderop te veranderen”. Op 15 december valt het besluit om als “Onafhankelijke Groep Deurne” verder te gaan. Henriëtte van Hedel, voor wie het in september 2021 na een “teleurstellend” congres over het vertrek van Omtzigt “over en uit” is bij het CDA, is ook niet verbaasd over dit verlies. “Keer op keer schoof de de partij problemen voor zich uit. Op een gegeven moment zien kiezers dat een echte visie ontbreekt”. De politica, sinds haar studententijd voor het CDA actief, is inmiddels bezig met een nieuwe partij: Alliantie. Samen met andere afgehaakte CDA’ers, PvdA’ers en D66’ers werken ze aan een “nieuwe toekomst”. Bottom line: “stoppen met de geitenpaadjespolitiek” en “echte keuzes voor de lange termijn gaan maken over woningbouw, stikstof en ruimte”. Maar dat doet en probeert het CDA ook, zeggen de lijsttrekkers uit Groningen, Overijssel en Zeeland. Ze halen het nieuwe CDA-verhaal aan, waarmee het vertrouwen moet worden teruggewonnen. Dat verhaal over bestrijding van ongelijkheid noemt de Deurnse oud-CDA’er Musters een positieve ontwikkeling. Maar hij zag rond de verkiezingen, maar ook daarbuiten, “vaker rapporten met op papier mooie plannen. ” Volgens Musters slaat het verhaal pas aan als je ernaar handelt. Dat handelen zijn we juist van plan, zegt de Overijsselse CDA-lijsttrekker Brink. Donderdag wil hij “vol veerkracht” aan de slag. De oppositie in? Of onder leiding van de BBB in een nieuw bestuur? Brink zegt “geen glazen bol” te hebben en vindt dat het CDA nu bescheidenheid past. Het is nu eerst aan de BBB, vindt hij. En het stikstofbeleid? Dat is wat het CDA betreft niet van de baan, zegt Brink. Rigide vasthouden aan 2030 ziet Brink minder snel gebeuren. Andere partijen zullen het niet zomaar allemaal “anders kunnen doen op maatschappelijk grote vraagstukken”, weet de Zeeuwse lijsttrekker Jo-Annes de Bat. “Je moet immers altijd samenwerken. Vier jaar lang nam het CDA in Zeeland de verantwoordelijkheid. Als je die eenmaal neemt komt ook aan het licht dat samenwerken niet altijd vanzelf gaat en dat de maatschappij een stuk ingewikkelder is geworden.” Groninger De Wit denkt dat het voor het CDA dan ook weer goed zal komen. “Het CDA zal de wonden likken, en weer gaan opbouwen.” Net als Brink gaat hij morgen “vol frisse moed” weer aan de slag, werken aan herstel van vertrouwen. Weggaan bij de partij, zoals Musters en Hedel, is voor De Wit nooit een optie geweest. “Als het CDA niet zou bestaan zou ik het opnieuw oprichten.”