Wat willen politieke partijen met de landbouw, het klimaat, de woningbouw? En hoe zit het met actuele thema’s zoals AI, transgenderzorg en defensie in tijden van oorlog op het continent? Op partijbureaus wordt hier naarstig over nagedacht en gebrainstormd, want er komen sneller dan verwacht verkiezingen aan. Elke partij heeft een nieuw programma nodig, waarin staat waar ze voor staan. Verkiezingsprogramma’s zijn een leidraad voor leden en politici van de partij, maar ook voor kiezers, media en de verschillende online stemhulpen. Hoe partijen tot hun programma komen, verschilt. Voor de meeste geldt dat er een programmacommissie is ingesteld. Het CDA vindt het belangrijk dat hier mensen in zitten van buiten de Haagse bubbel. Zo hopen ze het programma te wortelen in de samenleving. Het opvallendste lid is de 22-jarige student Thomas Steenkamp, die het imago van ‘oude partij’ moet helpen slechten. Bij de Partij voor de Dieren vinden ze het juist belangrijk dat Kamerleden en fractiemedewerkers in de commissie zitten, vanwege hun expertise. En bij de SP is dit keer een aantal afzwaaiende politici aangesteld, maar ook partijleider Lilian Marijnissen. Bij VVD en D66 staan demissionaire bewindspersonen aan het roer van de commissie, respectievelijk Christophe van der Maat en Hans Vijlbrief. Overigens tuigen niet alle partijen een commissie op. Bij Forum voor Democratie schrijft voorman Thierry Baudet het programma zelf, gebaseerd op zijn boeken “tezamen met zijn toekomstvisie voor Nederland”, laat een woordvoerder weten. Inspiratie wordt niet overal geput uit boeken van partijleiders, maar vaak uit adviezen en discussiestukken van wetenschappelijke bureaus. Omdat er recentelijk nog Kamerverkiezingen zijn geweest (in maart 2021) is er vaak ook nog een redelijk up-to-date partijprogramma. Voor PvdA en GroenLinks geldt dat ze hun twee oude programma’s moeten samenvoegen en actueel moeten maken. Dat laatste zit volgens een woordvoerder voor een groot deel in onderwerpen die onlangs zijn opgekomen of anders zijn geworden, bijvoorbeeld energiearmoede, Oekraïne en stikstof. “En ook financieel staat het er nu heel anders voor dan in 2021.” De twee partijen kijken voor hun gezamenlijke programma goed naar recente rapporten van bijvoorbeeld de Ombudsman en het Sociaal en Cultureel Planbureau. “Het gaat niet alleen om mooie ideeën, maar ook om realiseerbaarheid.” Volt zoekt de basis bij de Europese moederpartij. Het honderden pagina’s tellende beleidsprogramma van Volt Europa is “het kompas” voor het Nederlandse verkiezingsprogramma, zegt Kamerlid Marieke Koekkoek, die de commissie voorzit. Zo werkt het bij Volt en zo ging het de vorige keer ook, dus het verkiezingsprogramma zal nu niet helemaal anders worden dan in 2021. Wel completer, hoopt Koekkoek: “Toen hadden we nog wat gaten. Er was bijvoorbeeld weinig tekst over pensioen. Dat doen we nu anders.” BBB heeft ook nog een programma liggen van slechts een paar jaar oud, maar wel met een aantal punten die partijsecretaris Henk Vermeer nu zelf een beetje te ‘activistisch’ noemt. Zoals een meldpunt voor leraren die “tijdens hun les ideologie verspreiden”. Die passage komt niet meer terug in de nieuwe versie. Opvallend is dat de BoerBurgerBeweging in het proces gebruikmaakt van AI (kunstmatige intelligentie). De partij heeft een zoektool waar ze debatteksten, moties en amendementen invoeren om in kaart te krijgen wat partijleider Caroline van der Plas de afgelopen jaren over verschillende thema’s heeft gezegd. Dat wordt meegenomen als input voor het nieuwe verkiezingsprogramma. Volt gebruikt kunstmatige intelligentie op een soortgelijke manier, om beleidsdocumenten te doorzoeken. Andere partijen zeggen juist geen AI te gebruiken, maar D66 benadrukt dat er wel “een paragraaf óver AI” in het programma komt. Bijna alle partijen stellen dat input van leden en anderen belangrijk is. De SP baseert het programma bijvoorbeeld mede “op de vele gesprekken die we in het hele land met mensen hebben, en de ideeën die onze afdelingen aandragen”, zegt een woordvoerder. JA21 vraagt vooral experts en Provinciale Statenleden om input. VVD en D66 hebben een e-mailadres ingesteld voor ideeën van leden. En het CDA wilde graag het land in voor inspiratie, maar omdat de tijd dringt, komt dat in het gedrang. Daarom heeft de partij een schrijfwedstrijd voor leden bedacht. De blogs van CDA-leden die op de meeste steun kunnen rekenen, worden verwerkt in het verkiezingsprogramma. De mening van de leden begint vooral te tellen als de conceptprogramma’s af zijn. Veel partijen verspreiden die begin september, waarna de leden of afdelingen wijzigingen kunnen voorstellen en er uiteindelijk over stemmen op een congres. De meeste partijen willen dit proces eind september of begin oktober hebben afgerond. En dan hebben partijen dus nog ongeveer anderhalve maand om met hun kersverse programma de boer op te gaan, tot de verkiezingen van 22 november.